Biłgoraj i okolica
Lokalizacja
Biłgoraj jest zlokalizowany w południowo-wschodniej Polsce. Leży w południowej części województwa lubelskiego, w środkowej części powiatu biłgorajskiego.
Pod względem historycznym Biłgoraj znajduje się w północno-wschodniej Małopolsce, w dawnej ziemi lubelskiej[2], bezpośrednio przy granicy z Rusią Czerwoną. Biorąc pod uwagę regionalizację kraju, stanowi część nakładających się na siebie regionów: Lubelszczyzny, Zamojszczyzny oraz Biłgorajszczyzny.
Pod względem fizycznogeograficznym znajduje się w północnej części Kotliny Sandomierskiej, na pograniczu stanowiącej jej część Równiny Biłgorajskiej oraz Roztocza Środkowego. Jednocześnie leży na największej z bezleśnych wysp Puszczy Solskiej, której lasy otaczają je głównie od strony północnej i wschodniej.
Pod względem odległości od dwóch największych miast południowo-wschodniej Polski, Biłgoraj znajduje się – w linii prostej – ok. 90 km na południe od Lublina i ok. 75 km na północny wschód od Rzeszowa.
Warunki naturalne
Miasto leży na terenie bagienno–piaskowym. Przeważają tutaj nieprzydatne dla rolnictwa gleby bielicowe.
Przez Biłgoraj przepływają dwie rzeki, należące do dorzecza Wisły. Są to:
- Biała Łada – płynie z północy w kierunku południowo-zachodnim;
- Czarna Łada – płynie ze wschodu w kierunku zachodnim.
Kilka kilometrów za granicami miasta obie łączą się, tworząc większą rzekę Ładę. Ponadto w Biłgoraju znajduje się szereg mniejszych strug i cieków wodnych. Zaliczyć do nich można m.in. Próchnicę, przy której w osiedlu Piaski znajdują się stawy rybne, oraz Osę, zasilającą zalew na Bojarach.
Wysokość, na jakiej znajduje się Biłgoraj, waha się od ok. 184 m n.p.m. do ok. 212 m n.p.m. Najniżej położone obszary to doliny rzek Białej i Czarnej Łady[3]. Zróżnicowanie terenu w Biłgoraju nie jest zbyt duże; powierzchnia miasta jest raczej płaska i znajduje się w nim tylko pewna ilość niewielkich, bardzo łagodnych wzniesień. Ogólnie wyżej znajduje się część miasta leżąca się po zachodniej stronie Białej Łady[4].
Średnia temperatura powietrza w latach 1971–2000 wynosiła zimą –1 °C, latem 16–17 °C. Na taką specyfikę temperaturową wpływa otoczenie miasta przez Puszczę Solską – lasy stanowią otulinę łagodzącą klimat. Na wschód od tego kompleksu leśnego warunki klimatyczne są bardziej kontynentalne, a temperatury zimą odczuwalnie niższe[5].
Pokrywa śnieżna w Biłgoraju utrzymuje się od 80 do 85 dni[potrzebny przypis], a okres wegetacyjny trwa od 200 do 215 dni[potrzebny przypis].
Otoczenie Biłgoraja charakteryzuje się dużą ilością obszarów chronionych przyrodniczo, mających na celu głównie ochronę cennych lasów Puszczy Solskiej. W bezpośrednim sąsiedztwie miasta (do 15km)[6] znajdują się tereny Roztoczańskiego Parku Narodowego, Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej, Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie, Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego oraz rezerwatu Obary, chroniącego torfowiska leśne. Na terenie miasta znajdują się też drzewa-pomniki przyrody[7].
Układ przestrzenny
Według danych z 2002[8] Biłgoraj ma obszar 20,85 km², z czego 55% stanowią użytki rolne, 9% użytki leśne, a 36% obszary pozostałe – w tym zurbanizowane. Miasto stanowi 1,24% powierzchni powiatu. Jego rozciągłość południkowa wynosi ok. 5,6 km, a równoleżnikowa ok. 5,3 km[9].
Zabudowa miasta przestrzennie jest podzielona na dwie części. Dzieli je płynąca w kierunku południowo-zachodnim Biała Łada wraz z nadrzecznymi łąkami[9]. Na lewym (wschodnim) brzegu rzeki znajduje się właściwa, większa część Biłgoraja. Na prawym (zachodnim) brzegu zlokalizowanych jest kilka osiedli, z których największe to Rożnówka.
Zabudowa mieszkalna Biłgoraja to domy jednorodzinne, wielorodzinne oraz wielopiętrowe bloki mieszkalne. Większość tych drugich jest skupiona w kilku osiedlach blokowych: w granicach dzielnic Śródmieście, Ogrody, Puszcza Solska oraz w osiedlu Nadstawna.
Największe tereny przemysłowe i magazynowo-składowe zlokalizowane są w granicach dzielnic Puszcza Solska, Piaski i Rapy.
Tereny zielone to w większości łąki, ciągnące się głównie wzdłuż Białej Łady oraz na peryferyjnych obszarach miasta. Zachodnia, zabudowana w mniejszym stopniu część Biłgoraja w dużej mierze zajęta jest przez użytki rolne. Do obszarów niezabudowanych zaliczają się też ogrody działkowe i lasy. Te ostatnie rozrzucone są wzdłuż granic miasta oraz – w większej ilości – na terenie dzielnicy Bojary.
Zagospodarowanych parków oraz skwerów miejskich w Biłgoraju nie ma zbyt wiele i nie zajmują one dużej powierzchni. Największym jest Park im. Stanisława Nowakowskiego w dzielnicy Rożnówka, zajmujący obszar ok. 6,5 ha[9].
Osiedla podmiejskie
Biłgoraj jest otoczony wieńcem wsi o charakterze miejsko-wiejskim (jest to tzw. strefa podmiejska). Część z nich liczy ponad 1000 mieszkańców; w przyszłości mogą zostać wchłonięte przez rozrastające się miasto, jak to miało miejsce z wioskami Rapy, Bojary i Puszcza Solska, które dziś są dzielnicami.
Wsie te mają charakter ulicówek oraz wielodrożnic; są to m.in. Dąbrowica, Gromada, Korczów, Okrągłe, Sól, Wola Mała i Dereźnia. Tworzą one aglomerację miasta Biłgoraj; aglomeracja ta jednak nie ma żadnego statusu administracyjnego i można o niej mówić tylko w sensie umownym.